Potocki Józef h. Pilawa (ok. 1735–1802), poseł na sejmy, starosta leżajski, krajczy kor. Był synem woj. poznańskiego Stanisława (zob.) i jego drugiej żony Heleny z Zamoyskich, bratem Wincentego (zob.).
W r. 1756 P. był rotmistrzem chorągwi pancernej w pułku hetmana polnego kor. Wacława Rzewuskiego, a od r. 1760/1 w pułku królewicza Fryderyka. Dn. 20 IX 1759 otrzymał od brata Franciszka, za konsensem królewskim, bogate star. leżajskie. Posłował z woj. ruskiego na sejmy w r. 1760 i 1762 (oba zerwane przed obiorem marszałka). Po tym ostatnim podpisał remanifest, będący odpowiedzią na posejmowy manifest przeciwko Henrykowi Brühlowi. W r. 1764 był posłem z woj. podolskiego na sejm konwokacyjny, poparł protest Adama Małachowskiego i opuścił z nim salę obrad, a następnie podpisał 7 V manifest przeciwko despotyzmowi «familii». Dnia następnego z całym obozem hetmańskim opuścił Warszawę; jako dowódca części wojsk Jana Klemensa Branickiego oraz swych chorągwi nadwornych pod naporem wojsk rosyjskich i «familijnych» wycofał się na Podkarpacie. W zaimprowizowanej linii oporu nad Sanem broniąc lewego skrzydła w Lesku, poniósł 18 VI porażkę i skierował się pod Sanok. Dn. 23 VI wziął udział w naradzie pułkowników w Krośnie, gdzie domagał się natychmiastowego uderzenia na nieprzyjaciela, a zrażony odrzuceniem tego projektu, opuścił obóz hetmański. Zatrzymał się w Świdniku koło Nowego Sącza, skąd powrócił do kwatery hetmańskiej w Bardiowie, już na terytorium węgierskim. Tu 28 VI uczestniczył w walnej naradzie malkontentów, gdzie zastanawiano się nad organizowaniem konfederacji ziem ruskich Małopolski i zaciągiem nowych oddziałów. Brał jeszcze udział (18 VII) w zjeździe senatorów w Lubowli na Spiszu, ale gdy Branicki i inni przywódcy «patriotów» wycofali się, P. powrócił do domu. Rychło też pogodził się z elekcją Stanisława Poniatowskiego. W połowie listopada z kilkudziesięcioma dygnitarzami podpisał list do wielkiego wezyra, w którym zapewniano o legalnie dokonanej elekcji króla i pomyślnej sytuacji wewnętrznej kraju. Dn. 10 I 1765 otrzymał nominację na członka-asesora utworzonej właśnie Komisji Menniczej; zrezygnował przy tym z należnej mu pensji (funkcję tę pełnił do l. 1773–4). W l. 1765–6 P. dostarczył dużą ilość złota na zakup srebra dla nowo uruchomionej Mennicy Warszawskiej. Był współzałożycielem Kompanii Manufaktur Wełnianych w Warszawie i 21 IV 1766 został asesorem dyrekcji tej Kompanii; był jej akcjonariuszem i aktywnym członkiem do r. 1771. Dn. 9 V 1766 otrzymał Order Św. Stanisława. Na sejmie t. r. powołano go na członka Komisji Skarbowej Kor. na okres dwóch lat, lecz ze względu na niedochodzenie sejmów funkcję tę pełnił do r. 1775. Dn. 9 I 1767 dostał urząd krajczego kor.
P. był jednym z aktywniejszych organizatorów konfederacji przedradomskiej, łożąc na jej cele blisko 300 000 złp. Wziął udział 10 V 1767 w Warszawie w naradach malkontentów z N. Repninem i zgodnie z zapadłymi tam postanowieniami doprowadził 27 V w Sądowej Wiszni do zawiązania konfederacji ziem generału ruskiego, zostając jej marszałkiem. W związku z tym Repnin polecił (20 VI) gen. P. Kreczetnikowowi, by przeprowadził skasowanie kondemnat zapadłych na P-ego na Trybunale Lwowskim. W Radomiu P. należał do przywódców najbardziej uległych Repninowi; 5 VIII z ramienia Generalności, a faktycznie na żądanie Repnina (co później wypominali mu barzanie) został członkiem czteroosobowej delegacji wysłanej w misji hołdowniczej do Moskwy, dokąd przybył 30 IX. Dn. 12 X na uroczystej audiencji delegaci zapewniali Katarzynę II o wdzięczności narodu za okazane łaski, a w kilka dni później na osobnym spotkaniu z N. Paninem P. atakował samowolę Czartoryskich, niedawno ustanowione komisje i nadmierne opodatkowanie dóbr szlacheckich. Pobyt P-ego w Moskwie przeciągnął się do końca lutego, a może jeszcze i na marzec 1768. Po powrocie kontynuował u Repnina podjęte w Moskwie zabiegi o stanowisko posła przy dworze petersburskim. Ale Repnin informował króla, że P. jest zbyt ograniczony, by mógł pełnić tę funkcję. W początkach sierpnia zorganizował w Warszawie w imieniu rodu Pilawitów uroczystości żałobne ku czci zmarłej (24 VI) królowej francuskiej Marii Leszczyńskiej.
Po zawiązaniu konfederacji barskiej P. lawirował między Warszawą a Barem. Gdy nadzieje na placówkę petersburską zawiodły, latem 1768 kazał sobie zbudować duży statek i w sierpniu wraz z żoną spłynął na nim do Gdańska. Zimą i wiosną 1769 czynił tam zabiegi o uzyskanie laski marszałkowskiej konfederacji Prus Królewskich. Rozmowy w tym celu prowadzone z rezydentem francuskim J. G. Reynevalem i z miejscowymi obywatelami nie rokowały jednak powodzenia. Zawiodły również nadzieje na poselstwo do Stambułu. Równocześnie starał się P. o pożyczkę w bankach holenderskich (chodziło o sumę przekraczającą dwa i pół miliona złp.; dostał ok. 650 000 złp.). Miała być ona obrócona na rozszerzenie działającego od lutego 1769, a prowadzonego początkowo do spółki z Piotrem Mikołajem Gartenbergiem Sadogórskim, przedsiębiorstwa liwerunkowego dla armii rosyjskiej walczącej z Turcją. J. Rehbinder, rezydent rosyjski w Gdańsku, wciąż alarmował ambasadora w Warszawie o knowaniach P-ego, ale Aleksy Husarzewski przekonywał z kolei króla o jego pełnej lojalności. Po powrocie (w kwietniu) ze swej drugiej podróży do Gdańska P. otrzymał Order Orła Białego, krótko potem (12 VI) Kazimierz Krajewski, marszałek wiski, napiętnował P-ego za jego udział w konfederacji radomskiej i współpracę z Repninem. Na przełomie 1769/70 r. jeździł P. do Krystynopola, by zjednać Franciszka Salezego Potockiego do politycznego programu nowego w Polsce ambasadora rosyjskiego M. Wołkońskiego. W końcu r. 1770 odżegnywał się od bywania na konferencjach prorosyjskiej Rady Patriotycznej, ale jednocześnie «mocno» zabiegał o laskę marszałka generalnego niedoszłej do skutku rekonfederacji, projektowanej przez tę Radę. W niespełna pół roku później Generalność konfederacji barskiej zamyślała powołać go do swego grona, a nawet typowała na posła do Hiszpanii. W związku z tym poleciła 29 V 1771 konsyliarzowi pomorskiemu Kazimierzowi Jezierskiemu odebranie przysięgi od P-ego, przebywającego wówczas na jarmarku dominikańskim w Gdańsku. Równocześnie dziękowała mu za ofiarowaną sumę 500 dukatów na potrzeby Generalności.
Latem 1773 przyjął P. w Wiedniu urząd rzeczywistego radcy tajnego z pensją roczną 400 dukatów. Znaczna część jego dóbr przeszła wówczas pod zabór austriacki. Ubiegał się o mandat poselski na sejm rozbiorowy z Lubelskiego, ale Anna Jabłonowska postarała się o zerwanie sejmiku. Dzięki posłowi austriackiemu Reviczkiemu wszedł w skład pierwszej kadencji Rady Nieustającej. Na sejmie tym został wraz z całą Komisją Skarbową Kor. skwitowany z pracy za czas od 1 X 1766 do 8 IV 1775. Powołano go również wówczas do 4 komisji sejmowych mających rozsądzać sporne sprawy majątkowe. Dn. 23 VIII 1776 podpisał akt konfederacji generalnej obojga narodów. T. r. dostał rosyjski Order Św. Andrzeja. W r. 1780 zrezygnował z urzędu krajczego kor. W r. 1782 z obu synami wylegitymował się w sądzie ziemskim lwowskim ze szlachectwa.
Oprócz star. leżajskiego P. posiadał m. in. dzierżawę wsi królewskich Kutkowce i Proniatyn w pow. trembowelskim. W sumie z siedmiu «nomenklatur» państwowych (starostwo, wójtostwo, dzierżawy itp.) czerpał rocznego dochodu przeszło 131 000 zł. Na mocy układu rodzinnego, dokonanego na zamku brodzkim 26 II 1761, otrzymał z braćmi Wincentym i Stanisławem w czasowe posiadanie klucz stanisławowski w woj. ruskim. Dziedziczną Studzienicę nad Dniestrem w woj. podolskim zamienił, zgodnie z konstytucją sejmu 1767–8 r., na wsie należące do star. leżajskiego (Kuryłówka z Tarnawcem i in.), zachowując dożywotnie posiadanie Studzienicy. Ostateczny podział fortuny rodzicielskiej, przeprowadzony w Warszawie 30 XII 1770, przyznawał P-emu w ziemi halickiej klucz stanisławowski (miasto Stanisławów oraz 13 folwarków i wsi), klucz tyśmienicki (Tyśmienica i 9 wsi), klucz łysiecki (miasteczko Łysiec i 8 wsi), klucz kozowski (miasteczko Kozowa i 11 folwarków i wsi). Z «Księstwa zbaraskiego» na Wołyniu dostały mu się wówczas: miasteczko Wołoczyska nad Zbruczem oraz folwarki Staromiejszczyzna i Dorofijówka; na Podolu folwarki: Karabczyjów, Bębnówka i Łozowa; w woj. bracławskim klucze: bubnowski i czetwertynowski, wszystkie z większą czy mniejszą liczbą wsi. W pow. wiślickim woj. sandomierskiego otrzymał klucz bejski (Bejsce i 7 wsi), klucz kołaczkowski (Kołaczkowice i 3 wsie), a w ziemi czerskiej klucz magnuszewski (Magnuszew i 13 wsi). Klucz stanisławowski odsprzedał w r. 1771 Katarzynie z Potockich Kossakowskiej za 1 148 000 złp., a Tyśmienicę, przynoszącą rocznej intraty przeszło 57 000 zł, odstąpił w r. 1772 Józefowi Czosnowskiemu za 1 056 960 złp. Po bezpotomnej śmierci brata Franciszka (zm. 1771) otrzymał P. z działu część jego dóbr, w ziemi halickiej Tarnopol z trzema kluczami i 24 wsiami, a z zapisu (dla swych dzieci) 1 500 000 złp. Również po bracie Piotrze dostały się P-emu w r. 1774 niektóre z jego majątków. Na przedmieściach Lwowa miał P. dobra Krzywczyce i Łyczakowszczyznę. W r. 1775 wygrał proces o dobra krotoszyńskie w woj. kaliskim, dziedzictwo po swym dziadzie hetmanie i kaszt. krakowskim Józefie Potockim, obejmujące oprócz miasta Krotoszyna przeszło 50 folwarków (z przejęciem licznych długów i zabezpieczeniem dożywocia dla wdowy po Józefie, a swej babki, Ludwiki z Mniszchów Potockiej, zm. 1785). W r. 1777 kupił od Poniatowskich klucz jazłowiecki, nie wypełnił jednak zobowiązania spłacenia obciążającej te dobra pożyczki genueńskiej i w r. 1783 odstąpił je skarbowi królewskiemu. Ok. r. 1780 nabył od Mikołaja Piaskowskiego część włości barskiej (miasto Możyrów i Martynówkę) w pow. latyczewskim na Podolu oraz w woj. bracławskim Siedliszcze od Ossolińskich. W tym czasie (1780) pozbył się dóbr krotoszyńskich, a gdy Trybunał Lubelski przyznał mu w r. 1784 dodatkowo sumę 20 000 dukatów, nowy właściciel Paulitz, poparty przez posła pruskiego L. Buchholtza, zaskarżył dekret Trybunału. Poślubiona w r. 1760 Anna Teresa Ossolińska wniosła P-emu bogate wiano, m. in. dobra Rymanów w ziemi sanockiej. Ponadto miał P. jurydykę w Warszawie «Nowe Brody» (gdzie osadził w l. 1775–6 Żydów z Brodów galicyjskich) oraz pałac przy ul. Leszno pod nr 700, drugi we Lwowie za Furtą Jezuicką oraz kamienicę w Krakowie. W sumie zgromadził P. wielki majątek i uchodził współcześnie za jednego z największych potentatów finansowych Rzpltej. Wciąż robił jakieś interesa, bliżej nam nie znane i nie zawsze udane. Ignacy Krasicki tak o tym donosił (29 VIII 1793) bratu Antoniemu: jego «dziwactwa … z czasem się ukołyszą, byleby tylko tak jak pierwej, w projekta nie zabrnął», wyrażając nadzieję, że przykład bankructwa Prota Potockiego winien by go «od takowych olbrzymowatych myśli odwieść». Po trzecim rozbiorze Polski reszta dóbr P-ego dostała się pod zabór rosyjski. W związku z tym wyjeżdżał do Petersburga w deputacjach hołdowniczych; m. in. 4 V 1796 z woj. bracławskiego. W czasie swego tam pobytu zwracał się do rządu rosyjskiego z prośbą o uwolnienie z więzienia Ignacego Potockiego. Zmarł w Wiedniu 14 XII 1802.
Z małżeństwa z Anną Teresą z Ossolińskich (zob.) P. pozostawił dwóch synów: podróżnika i pisarza Jana (zob.) i Seweryna (zob.), oraz córkę Marię Annę, poślubioną w r. 1793 Janowi Krasickiemu (zob.).
Estreicher; Finkel, Bibliogr.; PSB, (Gartenberg Sadogórski); Słown. Geogr., (Jazłowiec, Leżajsk, Proniatyn); Dworzaczek; Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857; Żychliński, XIV 37; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; – Barącz S., Pamiątki jazłowieckie, Lw. 1862 s. 206–8, 215; Grochulska B., Warszawa na mapie Polski stanisławowskiej, W. 1980 s. 150, 236; Hubert L., Pamiętniki historyczne, W. 1861 I 315; Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, P. 1868 s. CXLII, CXLIII; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr. 1911 II; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kraszewski J. I., Starościna bełzka, W. 1879 s. 26, 139–40, 166, 185; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 311, 340, 356, 391, II 47, 52–4, 292; Łukowski G. T., The Szlachta and the Confederacy of Radom, Roma 1977; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918; Ostrożyński W., Sprawa zamachu na Stanisława Augusta, Lw. 1891 s. 55; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr. 1906; Schmitt H., Dzieje panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lw. 1868 I 238, 247, 1869 II 187, 202, 327, 1880 III 50, 1884 dod. 2,7; Solov’ev S., Istorija Rossii; Zaleski B., Stosunki Polski z Portą Ottomańską na początku panowania Stanisława Augusta, „Roczn. Tow. Hist.-Liter, w Paryżu” 1869 (druk 1870); Z rontem marszałkowskim przez Warszawę, W. 1961; – Akta grodz. i ziem., XXIII, XXV; Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wr. 1976; Czemeryński K., O dobrach koronnych byłej Rzeczypospolitej Polskiej, Lw. 1870 I 185, 198–9, 217, 245; Diariusz sejmu … 1761; Geret L. S., Relacje, „Dzien. Pozn.” 1868; Kolęda Warszawska, na l. 1757–73; Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958 I–II; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim, Kr. 1872 s. 93; Kreczetnikow P., Dziennik wojennych działań, P. 1874 s. 160, 163; Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII wieku, W. 1955 I; Listy Katarzyny z Potockich Kossakowskiej 1754–1800, P. 1883; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 9, 76, 109, 111, 154; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; tenże, Pod władzą księcia Repnina, W. 1971; Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lw. 1857 II 92–3; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Pamiętnik dziejów polskich Zebrał S. Barącz, Lw. 1855; Płata wojska i chleb zasłużonych, … [W.] 1771 s. 19, 22, 27; Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I–II; Rzewuski L., Kronika podhorecka 1706–1779, Kr. 1860 s. 49, 56; Vol. leg. VII 454, 493–4, 787, VIII 128, 190, 365, 396, 406, 434–5, 445, 456, 529, 841, IX 27–8; Warszawski Teatr Sułkowskich, Wr. 1957; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 5429, 8905, Arch. Roskie IX 24, Zbiór z Suchej 248/300; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, Teki Wessla rkp. 134, 251, 282, 303; B. Czart.: 703, 940/1, 3867; B. Jag.: rkp. 6799; B. Narod.: BOZ 1189; B. Ossol.: rkp. 1403, 1583, 4585, 5471, 11629 (listy P-ego), 11630, 11840, 13713; B. PAN w Kr.: rkp 316, 318, 2348; B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk w P.: rkp. 73; B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. 94.
Wacław Szczygielski